केजीएफ अर्थात् कोलार गोल्ड फिल्डको इतिहास के छ, जहाँ १२१ वर्षमा ९०० टन सुन निकालियो ?

काठमाडौं । ‘उनीहरूलाई भन म तिम्रो केजीएफ लिन आउँदैछु ।’ केजीएफ–२ मा अभिनेता सञ्जय दत्तको यो संवाद अहिले निकै चर्चामा छन् ।

दर्शकमाझ रुचाइएको यस चलचित्रको ट्रेलर भर्खरै सार्वजनिक भएको छ । ट्रेलर रिलिज भएको केहीदिनमै करोडौंले हेरिसकेका छन् । फिल्म १४ अप्रिलमा रिलिज हुँदैछ । त्यसैले यो चलचित्रको चर्चा सामाजिक सञ्जाललगायत सबैतिर चर्को रुपमा भइरहेको छ ।

फिल्ममा कन्नड सुपरस्टार यश मुखलगायत मुख्य भूमिकामा रहेका संजय दत्त, रविना टण्डन र प्रकाश राज जस्ता ठूला कलाकारहरू मुख्य भूमिकामा छन् । यो फिल्म मूलतः कन्नड भाषामा मात्र बनेको छ । यस फिल्मको पहिलो भाग हिन्दीसँगै कन्नड, तेलुगु र तमिलमा २१ डिसेम्बर २०१८ मा रिलिज भएको थियो । त्यसपछि यो फिल्मको देशभर प्रशंसा भयो र त्यसबेलादेखि दर्शक यसको दोस्रो भागको प्रतिक्षामा थिए ।

केजीएफको इतिहास

केजीएफ अर्थात कोलार गोल्ड फिल्ड्स कर्नाटकको दक्षिणपूर्वी क्षेत्रमा अवस्थित छ । रोबर्टसनपेट दक्षिण कोलार जिल्लाको मुख्यालयबाट ३० किलोमिटरको दूरीमा रहेको एउटा तहसील हो, जहाँ यो खानी अवस्थित छ ।

बैंगलोर–चेन्नई एक्सप्रेसवेमा, बैंगलोरको १०० किमी पूर्वमा केजीएफ टाउनशिप छ । समाचार वेबसाइट ‘द क्विन्ट’ ले आफ्नो एक रिपोर्टमा केजीएफको गौरवशाली इतिहासको बारेमा लेखेको छ । यस रिपोर्टका अनुसार सन् १८७१ मा न्युजिल्यान्डबाट भारत आएका बेलायती सैनिक माइकल फिट्जगेराल्ड लेभालीले बैंगलोरमा आफ्नो घर बनाएका थिए । त्यतिबेला उनको अधिकांश समय पढाइमा बित्ने गर्दथ्यो ।

यसैबीच, उनले १८०४ मा एशियाटिक जर्नलमा प्रकाशित चार पृष्ठको लेख पढे । कोलारमा फेला परेको सुनको बारेमा बताइयो । यो लेखका कारण कोलारप्रति उनको चासो बढ्यो । यस विषयमा पढ्दै गर्दा, लेलेवेलीले बेलायती सरकारका लेफ्टिनेन्ट जोन वारेनको लेख फेला पारे । लेवेलीबाट प्राप्त जानकारी अनुसार १७९९ को श्रीरंगपट्टनमको युद्धमा टिपु सुल्तानलाई मारेर अंग्रेजहरूले कोलार र वरपरको क्षेत्र कब्जा गरेका थिए ।

केही समय पछि, अंग्रेजहरूले यो भूमि मैसूर राज्यलाई दिए, तर तिनीहरूले सर्वेक्षणको लागि कोलारको भूमि आफ्नो साथमा राखे ।

सुन खोज्दै

चोल साम्राज्यमा मानिसहरू हातले जमिन खनेर सुन निकाल्ने गर्दथे । त्यसपछि वारेनले सुनको बारेमा जानकारी दिनेलाई पुरस्कार दिने घोषणा गरे । घोषणाको केही दिनपछि केही गाउँलेहरू गोरुगाडीमा वारेनमा आए । त्यो बैलगाडीमा कोलार क्षेत्रको माटो अड्किएको थियो । गाउँलेहरूले वारेनको अगाडिको माटो धोएर निकाल्दा त्यसमा सुनको निशान भेटियो ।

वारेनले फेरि अनुसन्धान थाले । कोलारका जनताले हातले सुनको उत्खनन गर्ने तरिकाले ५६ किलो माटोबाट सुन निकाल्न सम्भव भएको वारेनलाई थाहा भयो । वारेनको यो प्रतिवेदनपछि सन् १८०४ देखि १८६० को बीचमा यस क्षेत्रमा धेरै अनुसन्धान र सर्वेक्षण भए पनि अङ्ग्रेज सरकारले त्यसबाट केही पाएनन् ।

यस अनुसन्धानका कारण केही लाभ मिल्नुको सट्टा धेरैले ज्यान गुमाएका छन् । त्यसपछि त्यहाँ उत्खननमा प्रतिबन्ध लगाइयो । यद्यपि १८७१ मा वारेनको रिपोर्ट पढेपछि लेवेली कोलारमा रुचि राखे ।

लेवेलीले बैंगलोरदेखि कोलारसम्मको १०० किलोमिटरको दुरी बैलगाडीमा पार गरे । त्यहाँ करिब दुई वर्षसम्म अनुसन्धान गरेपछि १८७३ मा लेवेलीले मैसूरका महाराजासँग उक्त ठाउँमा उत्खनन गर्न अनुमति मागेका थिए । लेभेलीले २० वर्षसम्म कोलार क्षेत्रमा उत्खनन गर्ने अनुमति पाएका थिए । त्यसपछि १८७५ मा साइट मा काम सुरु भयो ।

सुरुका केही वष लेभेलीको धेरैजसो समय पैसा उठाउन र मानिसहरूलाई काममा लगाउनमा खर्च भएको थियो । धेरै मुस्किल पछि केजीएफबाट सुन निकाल्ने काम सुरु भयो ।

केजीएफ बिजुली भएको भारतको पहिलो शहर

केजीएफ खानीमा पहिले टर्च र मट्टितेल जलाउने लालटेनहरूद्वारा प्रकाश प्रदान गरिएको थियो । तर यो प्रयास अपर्याप्त थियो । त्यसैले त्यहाँ बिजुली प्रयोग गर्ने निर्णय गरियो । यसरी केजीएफ बिजुली प्राप्त गर्ने भारतको पहिलो शहर बन्यो ।

त्यहाँबाट १३० किलोमिटर टाढा कोलार गोल्ड फिल्डको बिजुलीको आवश्यकता पूरा गर्न कावेरी पावर स्टेशन बनाइएको थियो । यो जापानपछि एशियामा दोस्रो ठूलो बिरुवा हो । यो वर्तमान कर्नाटकको मण्ड्या जिल्लाको शिवानासमुद्रमा बनाइएको थियो ।

केजीएफ भारतको पहिलो शहर थियो जहाँ बिजुली पूर्ण रूपमा पुग्यो । पानीबाट बिजुली बनेपछि त्यहाँ सधैं बिजुली आउन थाल्यो । सुनको खानीका कारण बैंगलोर र मैसूरको सट्टा केजीएफले प्राथमिकता पायो । बिजुली पुगेपछि केजीएफमा सुनको उत्खनन बढेको थियो । त्यहाँ, उत्खननको गति बढाउन प्रकाशको व्यवस्था गरेर धेरै मेसिनहरू प्रयोग गरियो ।
फलस्वरूप १९०२ सम्म केजीएफले भारतको ९५ प्रतिशत सुन निकाल्न थाल्यो । भर्खरै सन् १९०५ मा भारत सुन खानीको हिसाबले विश्वको छैटौं स्थानमा पुगेको थियो ।

केजीएफ सानो इंग्ल्याण्ड

केजीएफमा सुन पाएपछि त्यहाँको रुप नै फेरियो । त्यतिबेलाको ब्रिटिश सरकारका अफिसर र इन्जिनियरहरूले त्यहाँ आफ्नो घर बनाउन थाले । त्यहाँको वातावरण चिसो भएकाले मानिसहरूलाई मन पर्न थाल्यो । त्यहाँ बेलायती शैलीका घरहरू जसरी बनेका थिए हेर्दा यो इङ्ल्यान्डको जस्तो लाग्थ्यो ।

डेक्कन हेराल्डका अनुसार यस कारणले केजीएफलाई लिटिल इङ्गल्याण्ड भन्न थालियो । केजीएफको पानीको आवश्यकता पूरा गर्न ब्रिटिश सरकारले नजिकै पोखरी निर्माण गर्यो । त्यहाँबाट केजीएफसम्म पानीको पाइपलाइनको व्यवस्था गरिएको थियो । पछि त्यही पोखरी त्यहाँको आकर्षणको केन्द्र बन्यो ।

बेलायती अधिकारी र स्थानीय नागरिक त्यहाँ पर्यटनका लागि जान थाले । अर्कोतर्फ सुन खानीका कारण छिमेकी प्रदेशबाट त्यहाँ मजदुरको सङ्ख्या बढ्न थाल्यो । सन् १९३० पछि यो ठाउँमा ३० हजार मजदुर काम गर्थे । ती मजदुरका परिवारहरू नजिकै बस्थे ।

केजीएफको राष्ट्रियकरण

देश स्वतन्त्र भएपछि यो ठाउँ भारत सरकारले आफ्नो कब्जामा लिएको थियो । करिब एक दशकपछि सन् १९५६ मा यो खानी राष्ट्रियकरण भयो । सन् १९७० मा भारत सरकारको भारत गोल्ड माइन्स लिमिटेड कम्पनीले त्यहाँ काम गर्न थाल्यो । प्रारम्भिक सफलता पाएपछि कम्पनीको नाफा दिनप्रतिदिन घट्दै गयो । सन् १९७९ पछि यस्तो अवस्था आयो कि कम्पनीसँग कामदारलाई तलब दिने पैसा नै थिएन ।

भारतका ९० प्रतिशत सुन खानीमा काम गर्ने केजीएफले ८० को दशकमा खराब प्रदर्शन गरेको थियो । साथै कम्पनीको घाटा पनि बढ्दै गयो । एक समय यस्तो आयो जब त्यहाँबाट सुन निकाल्न जति रकम खर्च हुने गरेको थियो त्यो सुनको मूल्यभन्दा बढी थियो । यसका कारण सन् २००१ मा भारत गोल्ड माइन्स लिमिटेड कम्पनीले त्यहाँ सुन खानी बन्द गर्ने निर्णय गरेको थियो । त्यसपछि त्यो ठाउँ भग्नावशेष बन्यो ।

त्यहाँ उत्खनन सन् २००१ सम्म जारी थियो । एक रिपोर्टका अनुसार ती १२१ वर्षमा त्यहाँको खानीबाट ९०० टनभन्दा बढी सुन निकालिएको थियो भने अहिले त्यहाँकोसबै कुरा ठप्प छ । तर, मोदी सरकारले २०१६ मा त्यही ठाउँमा पुनः काम सुरु गर्ने संकेत गरेको थियो । केजीएफको खानीमा अझै धेरै सुन रहेको बताइएको छ ।

२०१६ मा केन्द्रीय सरकारले केजीएफलाई पुनर्जीवित गर्न लिलामीको प्रक्रिया सुरु गर्ने घोषणा गरे पनि के हुन्छ भन्ने अझै स्पष्ट भइसकेको छैन । – बीबीसीबाट